ОСТОНА, 19 май. "Дунё" АА/. Жорий йилнинг 19-21 май кунлари Термиз шаҳрида ўтказилаётган Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро боғлиқлик бўйича Термиз мулоқотининг биринчи йиғилиши иштирокчиси Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти эксперти Санат Кушкумбаев  "Дунё" АА мухбири билан суҳбатда мазкур анжуманнинг аҳамияти ҳақидаги фикрларини билдирди.

– 19-21 май кунлари Термиз шаҳрида Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро боғлиқлик бўйича Термиз мулоқотининг биринчи мулоқоти бўлиб ўтади. Форум Евроосиёнинг икки макроминтақалари ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашга бағишланган. Сизнингча, Термиз мулоқоти бугунги кунда қанчалик долзарб?

– Термиз мулоқоти ўз вақтида ва стратегик аҳамиятга эга бўлган ташаббус бўлиб, Марказий ва Жанубий Осиё давлатларининг ўзаро англашув ва конструктив шерикликни чуқурлаштиришга интилишини акс эттиради. Глобал беқарорлик ва мамлакатлар ўртасида ишонч йўқлиги шароитида бундай платформалар айниқса машҳур бўлиб бормоқда.

Мулоқотнинг долзарблиги барқарор ривожланиш, хавфсизлик ва иқтисодий интеграцияни таъминлаш бўйича қўшма ёндашувларни ишлаб чиқиш зарурати билан боғлиқ. Цивилизацияларнинг тарихий чорраҳаси сифатидаги Термиз яна умумий келажак йўлида саъй-ҳаракатларни бирлаштириш рамзига айланиб бормоқда.

– Бугунги кунда Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш қанчалик муҳим деб ўйлайсиз?

– Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш нафақат минтақавий муаммо, балки глобал барқарорликка қўшилаётган ҳиссадир. Замонавий муаммолар, хоҳ иқлим ўзгариши, хоҳ трансмиллий жиноятчилик ёки иқтисодий нотинчлик, жамоавий жавобни талаб қилади. Икки макроминтақа яқинлашиши савдо, сармоявий, маданий алмашинув ва гуманитар ҳамкорлик учун янги уфқларни очади. Бу халқлар манфаатлари барқарор шериклик асосига айланган ишонч маконини шакллантириш йўлидир.

– Экспертлар эътирофига кўра, бугунги кунда Марказий Осиё юқори даражадаги бирлашиш, яхши қўшничилик руҳида умумий минтақавий муаммоларнинг ўзаро манфаатли ечимларини топишга тайёр экани, шунингдек, ўзаро ишонч ва ҳамкорлик маконига айланиб бормоқда. Шу нуқтаи назардан, Марказий Осиёдаги ижобий тенденциялар Жанубий Осиё давлатлари билан минтақалараро алоқаларни ўрнатишга ҳисса қўшиши мумкин деб ўйлайсизми?

– Албатта, Марказий Осиё минтақалараро ҳамкорликни кенгайтириш учун қулай шарт-шароит яратиб, минтақавий консолидацияда етукликни намоён этмоқда. Минтақа давлатларининг мулоқотга, ўзаро манфаатли ечимларни излаш ва яхши қўшничиликни мустаҳкамлашга тайёрлиги Жанубий Осиё билан алоқаларни чуқурлаштириш учун ижобий замин яратади. Ушбу тенденциялар бутун Осиё маконининг барқарор ривожланишига ҳисса қўшадиган кенг кўламли инфратузилма, энергетика ва гуманитар лойиҳаларни амалга ошириш учун катализатор бўлиши мумкин.

– 2021 йил июль ойида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан "Марказий ва Жанубий Осиё: минтақавий ўзаро боғлиқлик. Таҳдидлар ва имкониятлар" мавзуида юқори даражадаги халқаро конференция бўлиб ўтди. 2022 йилда Ўзбекистон Президенти ташаббуси билан БМТ Бош Ассамблеясининг "Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш" махсус резолюцияси қабул қилинди. Ушбу ҳужжат икки минтақа ўртасида яқинроқ ҳамкорлик қилиш учун концептуал асос яратди. Минтақалараро алоқаларни кенгайтиришнинг кейинги истиқболлари ва бу жараёнда Ўзбекистоннинг ролини қандай кўрасиз?

– Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан 2021 йил июль ойида бўлиб ўтган "Марказий ва Жанубий Осиё: минтақавий ўзаро боғлиқлик. Таҳдидлар ва имкониятлар" мавзусидаги юқори даражадаги халқаро конференция, шунингдек, БМТ Бош Ассамблеясининг 2022 йилда қабул қилинган махсус резолюцияси икки минтақа ҳамкорлигининг янги архитектурасини шакллантиришда муҳим босқич бўлди. Ушбу ташаббуслар барқарор мулоқот, ишончни мустаҳкамлаш ва амалий ҳамкорлик учун мустаҳкам концептуал асос яратди.

Минтақалараро алоқаларни кенгайтириш истиқболлари бир қанча муҳим йўналишларда кўрилмоқда. Биринчиси, бу ўзаро ҳурмат, барча томонлар манфаатларини ҳисобга олиш ва жамоавий хавфсизликка интилиш асосидаги сиёсий мулоқотни чуқурлаштириш. Иккинчиси, барқарор алоқани таъминлайдиган ва савдо ҳамда сармоя учун янги имкониятлар очадиган транспорт ва энергетика инфратузилмасини ривожлантириш. Учинчиси, халқлар ўртасидаги ишончни мустаҳкамлаш ва умумий минтақавий онгни шакллантиришга ёрдам берадиган гуманитар ва маданий алмашинувларни кенгайтириш.

Бу жараёнда Ўзбекистоннинг ўрни муҳим. Мамлакат мулоқот ташаббускори ва модератори бўлиб, Термиз мулоқоти каби қўшма лойиҳаларни муҳокама қилиш ва амалга ошириш учун самарали платформаларни таклиф қилади. Ўзбекистон очиқлик, прагматизм ва инклюзивлик тамойилларига содиқлигини намойиш этади, бу эса уни минтақавий ҳамкорликнинг табиий оғирлик марказига, Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги барқарор ва ўзаро манфаатли ҳамкорлик моделини шакллантиришнинг муҳим бўғинига айлантиради.

– 2024 йилда Марказий Осиёда минтақавий ЯИМ 519 миллиард долларни, Жанубий Осиёда эса 4,9 триллион долларни ташкил қилди. Шу билан бирга, Марказий ва Жанубий Осиёда ҳали фойдаланилмаган, халқлар манфаати йўлида фойдаланиш мумкин бўлган улкан салоҳият мавжуд. Хусусан, икки давлат ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 2025 йил якунига кўра қарийб 5 миллиард долларни ташкил этди. Шу нуқтаи назардан, икки минтақа ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик истиқболларини қандай баҳолайсиз ва сизнингча, иқтисодий шериклик сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқиш учун қандай амалий қадамлар қўйилиши керак?

– Марказий ва Жанубий Осиё муҳим иқтисодий салоҳиятга эга, ҳозирда улардан фақат қисман фойдаланилмоқда. Ялпи ички маҳсулотнинг умумий ҳажми 5,5 триллион долларга яқинлашаётганига қарамай, 2025 йилда икки минтақа ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми атиги 5 миллиард долларни ташкил этди. Бу ўсиш учун улкан захира мавжудлигини ва иқтисодий ҳамкорликни чуқурлаштириш бўйича саъй-ҳаракатларни кучайтириш зарурлигини кўрсатади.

Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги иқтисодий ҳамкорлик истиқболлари қатор муҳим йўналишларни ўз ичига олади. Бу биринчи навбатда, қўшимча қиймат ишлаб чиқариш занжирларини ривожлантиради ҳамда минтақа мамлакатларига нафақат хомашё экспорти, балки рақобатбардош маҳсулотлар яратиш имконини беради. Бундан ташқари, ҳамкорликни чуқурлаштириш ва транспорт оқимларини оптималлаштиришга ёрдам берадиган қўшма саноат зоналари ва логистика марказларини яратиш муҳим қадам бўлади. Савдо тартиб-қоидаларини соддалаштириш ҳамда техник ва божхона стандартларини уйғунлаштириш ҳам бир хил даражада муҳим йўналиш бўлиб, бу тўсиқларни бартараф этиш ва трансчегаравий савдо самарадорлигини ошириш имконини беради.

Ушбу чора-тадбирларнинг ҳар томонлама амалга оширилиши Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариб, барқарор ўсиш, янги иш ўринлари яратиш ҳамда прагматизм ва икки томонлама манфаатга асосланган ўзаро боғлиқликни мустаҳкамлашга кўмаклашиши мумкин.

– Савдо-иқтисодий алоқаларнинг кенгайиши бевосита транспорт ва энергетика алоқаларининг ривожланишига боғлиқ. Бу борада минтақа давлатлари CASA-1000, ТАПИ ва Трансафғон йўлагининг минтақалараро лойиҳаларини илгари сурмоқда, бу эса икки минтақа ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлайди. Сизнингча, бу лойиҳалар Марказий ва Жанубий Осиё учун қандай сиёсий ва иқтисодий имкониятлар яратади?

– CASA-1000 ва Трансафғон йўлаги лойиҳалари нафақат инфратузилма ташаббуслари, балки бутун минтақани ўзгартириш учун стратегик воситалардир. Уларнинг амалга оширилиши Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари учун кенг сиёсий ва иқтисодий имкониятларни очиб беради, барқарор ривожланиш ва ўзаро боғлиқликнинг янги моделини шакллантиришга хизмат қилади.

Бу лойиҳалар экспорт йўналишларини диверсификация қилиш, логистика харажатларини камайтириш, сармояларни кўпайтириш, иш ўринлари яратиш ва айниқса, чегара ҳудудларида турмуш даражасини яхшилашга ёрдам беради. Улар узоқ муддатли истиқболда мамлакатлар ўртасидаги ишончни мустаҳкамлайди ҳамда минтақавий хавфсизлик ва барқарорликнинг аниқ архитектурасини шакллантириш учун зарур шарт-шароитларни яратади.

Бундан ташқари, бундай ташаббусларнинг амалга оширилиши бозорлар интеграцияси, ягона энергетика маконини шакллантириш ва минтақани Шарқ ва Ғарб ўртасидаги муҳим транзит хабга айлантиришга хизмат қилмоқда. Бу ўзаро манфаат, прагматизм ва барқарор келажакка интилиш асосида яқинроқ иқтисодий ҳамда сиёсий ҳамкорлик учун шароит яратади.

  – Афғонистоннинг Марказий ва Жанубий Осиё ўзаро боғлиқлигини ривожлантиришдаги ўрни ва имкониятларини қандай баҳолайсиз?

– Афғонистон Марказий ва Жанубий Осиёни ўзаро боғловчи географик ва логистика бўғинидир. Унинг барқарорлиги ва ривожланиши бутун минтақанинг ўзаро боғлиқлиги ва барқарор ривожланишини мустаҳкамлашга қаратилган ҳудудлараро лойиҳаларни тўлиқ амалга оширишнинг зарурий шартидир. Халқаро ҳамжамият ва минтақа давлатларининг прагматизм, ўзаро ҳурмат ҳамда ўзаро манфаатдорлик тамойилларига асосланган сиёсий иродаси, шунингдек, келишилган саъй-ҳаракатлари билан Афғонистон Марказий ва Жанубий Осиёни боғловчи тўсиқ эмас, балки мустаҳкам кўприкка айланиши, минтақавий ҳамкорликнинг янги архитектурасини шакллантиришда муҳим роль ўйнаши мумкин. Менинг фикримча, Афғонистон минтақавий иқтисодий ташаббусларда фаолроқ иштирок этиши керак.

– Термизнинг бой тарихий-маданий мероси Марказий ва Жанубий Осиё ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кенгайтиришда ҳаракатлантирувчи омил бўла оладими?

– Термиз асрлар давомида савдо йўллари, дин ва маданиятлар кесишган, бой тарихий-маданий меросни шакллантирган, бугунги кунда нафақат миллий ғурур элементи, балки "юмшоқ куч"нинг қудратли қуролига айланиб бораётган ноёб шаҳар. Термиз ислом оламининг буюк мутафаккирлари – АЛ-Ҳаким ат-Термизий ва Исо Термизий ватани бўлиб, уларнинг маънавий-фалсафий мероси инсонпарварлик тафаккури ривожига таъсир этишда давом этиши рамзий маънога эга.

Бу мерос Термизни турли маданиятлар, илмий мактаблар ва диний урф-одатлар вакиллари учрашиб, мулоқот қиладиган ҳудудлараро цивилизациялар мулоқоти марказига айлантириш учун кенг имкониятлар очади. Маданий туризмни ривожлантириш, академик алмашинувларни ташкил этиш, шунингдек, мунтазам форумлар, фестиваллар ва конференциялар ўтказиш гуманитар алоқаларни мустаҳкамлаши ва халқлар ўртасида ишончли мулоқот учун барқарор платформа яратиши мумкин.

Мухтасар айтганда, Термиз икки минтақани умумий тарихий мерос, барқарор ва тинч тараққиётга интилиш асосида бирлаштирган ўзаро англашув ва ҳамкорликнинг янги даври тимсолига айланиши мумкин.