ТОШКЕНТ, 10 октябрь. /"Дунё" АА/. Ташқи сиёсий тадқиқотлар ва халқаро ташаббуслар маркази бош илмий ходими Шаҳодат Ҳошимова "Дунё" АА учун шарҳида Марказий Осиё давлатлари ва Россия ўртасидаги муносабатларнинг ҳолати ва истиқболларини изоҳлади.

– Шу ҳафта Душанбеда Марказий Осиё давлатлари ва Россия раҳбарлари иштирокидаги йирик сиёсий тадбирлар бўлиб ўтди. Икки томонлама учрашувлар ва МДҲ Давлат раҳбарлари кенгаши йиғилишидан ташқари, "Марказий Осиё – Россия" иккинчи саммити ҳам ўтказилмоқда.

Ушбу халқаро тадбирлар арафасида Тошкентда етакчи экспертларга Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги шерикликни чуқурлаштириш масалаларини муҳокама қилиш имконини берувчи таҳлил марказлари форуми ўтказилди. Конструктив мулоқот ва мазмунли алмашинув бугунги кунда талаб юқори бўлган лойиҳаларни амалга ошириш учун зарур шарт-шароитлар ва истиқболларни атрофлича ўрганиш имконини берди.

Янги формат: "Марказий Осиё Плюс"

Россия кўп ўн йиллар давомида Марказий Осиё давлатлари билан интеграцион алоқаларни фаол қўллаб-қувватлаб келади ва бу тасодиф эмас. Россия анъанавий равишда минтақа мамлакатлари учун асосий шериклардан бири бўлиб келган. МДҲ, ЕОИИ ва КХШТ каби ташкилотлар турли соҳаларда ўз манфаатларини илгари суриш учун томонлар кучларини бирлаштирган ҳолда ўзаро ҳамкорликнинг асосий платформаларига айланди.

Бироқ, сўнгги жадал ўзгаришлар фонида мавжуд механизмлар қанчалик янги вазифаларни ҳал қилади, деган савол туғилади. Бу мулоҳазалар "Марказий Осиё-Россия" формати кун тартибини белгилашга ёрдам беради.

2022 йилда Остона шаҳрида бўлиб ўтган давлат раҳбарларининг биринчи саммити Россия ва Марказий Осиё давлатлари ўртасидаги ҳамкорликни мустаҳкамлашда муҳим босқич бўлди. 

Таъкидлаш жоизки, саммит дипломатик муносабатлар ўрнатилганининг 30 йиллигига тўғри келди, бу давлатлар ўртасидаги шериклик муносабатлари етуклиги рамзи ҳисобланади. Учрашув иқтисоддан тортиб хавфсизликгача бўлган асосий йўналишларда минтақавий ўзига хосликлар нуқтаи назаридан ҳамкорликни янада ривожлантириш учун асос яратди.

Ўзаро ҳамкорликнинг асосий йўналишлари: саноат кооперациясини ривожлантириш, сармоя киритиш, янги ишлаб чиқаришларни ташкил этиш, озиқ-овқат хавфсизлиги масалаларини ҳал этиш бўйича қўшма ҳужжатнинг қабул қилиниши энг муҳим натижалардан бири бўлди, бу эса глобал иқтисодий ўзгаришлар шароитида айниқса долзарбдир. Бу мавзулар Душанбедаги саммитда муҳокамага асос бўлди.

Ўзаро ҳамкорликнинг асосий йўналишлари: саноат кооперациясини ривожлантириш, сармоя киритиш, янги ишлаб чиқаришларни ташкил этиш, озиқ-овқат хавфсизлиги масалаларини ҳал этиш бўйича қўшма ҳужжатнинг қабул қилиниши энг муҳим натижалардан бири бўлди, бу глобал иқтисодий нотинчлик шароитида айниқса долзарбдир. Бу мавзулар Душанбе саммитидаги муҳокамалар асосини ташкил этди.

Иккинчи саммитда етакчилар савдо-иқтисодий, сармоявий ва гуманитар алоқаларни мустаҳкамлаш, минтақада барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатларга эътибор қаратди.

Хусусан, Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев узоқни кўзда тутувчи бир қанча муҳим ташаббусларни илгари сурди. Углеводородларни қидириш ва қайта ишлаш, шунингдек, энергия тежаш ва яшил технологиялар соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтириш шулар жумласидандир. Атом энергетикаси бўйича Минтақавий компетенциялар марказини тузиш ва минтақа мамлакатларида Сколково филиалларини ташкил этиш таклифи узоқни кўзлаган ғоядир.

Президент, шунингдек, ягона тармоқ асосини шакллантириш орқали транспорт-логистика инфратузилмасини ривожлантириш зарурлигини таъкидлади.

Таълим ва фан соҳасида илмий-техник салоҳиятни бирлаштириш, шунингдек, ёш тадқиқотчилар учун грантлар ажратиш мақсадида "Келажак муҳандислари" консорциумини ташкил этиш ташаббуси илгари сурилди.

Ҳар йили ўтказилиши режалаштирилаётган Марказий Осиё ва Россия халқлари маданияти фестивали гуманитар алоқаларни мустаҳкамлашда муҳим воқеа бўлиши мумкин.

Саммит якунлари бўйича якуний коммюнике ва 2025-2027 йилларга мўлжалланган қўшма ҳаракатлар режаси имзоланди. 

Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, давлат раҳбарларининг учрашуви Марказий Осиё мамлакатлари билан Россия ўртасидаги ҳамкорликни чуқурлаштиришда муҳим босқич бўлиб, иқтисодиёт, хавфсизлик ва маданият соҳаларида ўзаро манфаатларни ривожлантиришга қаратилган.

Марказий Осиёнинг стратегик аҳамияти

Марказий Осиё йирик глобал марказлардан узоқда жойлашганига қарамай, жаҳон сиёсати ва иқтисодиётида тобора ортиб бораётган аҳамият касб этаётган минтақадир. Бунинг асосий сабабларидан бири унинг табиий ресурслари, стратегик жойлашуви ва демографик динамикасининг ўзига хос уйғунлигидир.

Минтақа таъсирчан иқтисодий ўсиш суръатларини намойиш этмоқда. Масалан, сўнгги беш йилда бешта давлатнинг умумий ялпи ички маҳсулоти 1,5 баробар ўсиб, 347 миллиард доллардан 520 миллиард долларга етди.

Марказий Осиё углеводородлар, нодир ер металлари ва бошқа стратегик аҳамиятга эга ресурсларнинг улкан заҳираларига эга. "Яшил" ривожланишга глобал тенденция ва энергетика инқирози шароитида минтақанинг халқаро инвесторлар учун жозибадорлиги ортиб бормоқда.

Масалан, Қозоғистон нефт захиралари бўйича дунёда 12-ўринни эгаллаган бўлса, Туркманистон газ захиралари бўйича дунёда етакчи ўринлардан бирини эгаллаб, тўртинчи ўринни эгаллайди.

Нефть ва газдан ташқари, Марказий Осиё дунёдаги энг катта уран захираларига эга, бу эса уни глобал атом энергетикаси контекстида янада муҳимроқ қилади.

Табиий ресурслар минтақанинг ягона бойлиги эмас. Марказий Осиё қитъанинг икки муҳим қисмини – Европа ва Осиёни боғловчи стратегик географик жойлашувни эгаллайди. Бу минтақани Шарқ-Ғарбий ва Шимол-Жануб йўналишлари бўйлаб глобал логистика тармоғининг асосий бўғинига айлантиради.

Шу билан бирга, Марказий Осиё ноёб демографик ва маданий салоҳиятга эга. Статистик маълумотларга кўра, ҳозирда минтақа аҳолиси 80 миллион кишидан ошади ва у ўсишда давом этмоқда. Минтақа аҳолисининг ўртача ёши тахминан 26 ёшни ташкил қилади, бу уни дунёдаги энг ёш минтақлардан бирига айлантиради. Кўпгина ривожланган давлатлар аҳолининг қариши муаммосига дуч келаётган бир пайтда, Марказий Осиёнинг динамик ўсиши стратегик салоҳиятни ифодалайди.

Россиянинг Марказий Осиёдаги роли

Россия минтақавий барқарорлик ва барқарор ривожланишни мустаҳкамлашга қаратилган лойиҳаларни қўллаб-қувватлаб, энергетика ва логистикадан тортиб фан, технология ва гуманитар соҳаларгача бўлган кўплаб соҳаларда ҳамкорликни изчил кенгайтириб, Марказий Осиё мамлакатлари учун ишончли ҳамкор бўлиб қолмоқда.

Сўнгги бир неча йил ичида Россия-Марказий Осиё савдоси сезиларли даражада ўсди. Масалан, Қозоғистондан Россияга экспорт учдан бир, Ўзбекистондан қарийб икки баробар, Қирғизистондан эса 4,5 баробар ошди. Минтақада Россия иштирокидаги 24 минг компания фаолият юритмоқда. Жами инвестициялар 38 миллиард долларга баҳоланмоқда.

Мамлакатлар ўртасидаги ҳисоб-китобларда миллий валюталардан фойдаланиш сезиларли даражада ошди — ҳозирда савдо операцияларининг ярмидан кўпи долларсиз амалга оширилмоқда, Туркманистон бундан мустасно, бу кўрсаткич 24 фоизни ташкил этади.

Россия жанубий коридор (Халқаро Шимолий-Жанубий транспорт коридори) каби янги савдо йўлларини фаол ривожлантирмоқда, бу минтақа учун қўшимча имкониятлар очади. 2024 йилда Россия сармояси иштирокида Ўзбекистон ва Қирғизистонда темир йўлларни модернизация қилиш ва логистика объектларини қуриш бўйича келишувлар имзоланди.

Россия учун Марказий Осиё нафақат иқтисодий, балки ҳарбий-стратегик ҳам устувор аҳамиятга эга. Москва минтақа давлатлари билан ҳарбий ва ҳарбий-техникавий ҳамкорлик бўйича қатор янги шартномалар имзолади.

Масалан, 2022 йил май ойида Қозоғистон билан мудофаани биргаликда режалаштириш, кадрлар тайёрлаш ва ахборот алмашиш бўйича келишув кучга кирди. 2023 йил октябрь ойида Қирғизистон Россия билан хавфсизликни кучайтириш учун Кант авиабазасидан фойдаланишни назарда тутувчи қўшма ҳаво мудофаа тизимини яратиш бўйича келишувни ратификация қилган. 2023 йил ноябрида Россия КХШТнинг минтақавий ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимини яратиш доирасида Тожикистонга С-300 зенит-ракета комплексларини етказиб берди.

Россия ва Марказий Осиё ҳамкорлигининг бир хил даражада муҳим жиҳати гуманитар ва маданий соҳадир. Россия университетлари Марказий Осиёдан келган талабаларга стипендия ва грантлар ажратади. Таълим алмашинуви ва қўшма тадқиқотлар ўзаро тушунишни мустаҳкамлашга ва минтақада инсон капиталини ривожлантиришга ёрдам беради.

Маданий ҳамкорлик ҳам фаол ривожланмоқда. Фестиваллар, кўргазмалар, маданий кунлар халқлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлашга, узоқ муддатли ҳамкорлик учун мустаҳкам замин яратишга хизмат қилмоқда. Россия, шунингдек, Марказий Осиё мамлакатларида соғлиқни сақлаш ва таълимни яхшилашга қаратилган ижтимоий лойиҳаларни амалга оширишда ёрдам кўрсатмоқда.

Хулоса

Марказий Осиёнинг стратегик аҳамияти ва Россиянинг минтақадаги анъанавий ҳамкор сифатидаги муҳим роли "Марказий Осиё – Россия" форматида ҳар томонлама ҳамкорликнинг янги, мослашувчан механизмини ишлаб чиқишга холисона ёрдам беради.

Шу муносабат билан ишонч ва тўлиқ ўзаро англашув муҳитида ўтган Президентлар саммити нафақат глобал ва минтақавий муносабатларнинг бугунги ҳолатига баҳо бериш, балки олти давлатнинг қардош халқларининг хавфсизлиги, барқарор ривожланиши ва фаровонлигини таъминлаш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатларни чуқурлаштириш бўйича умумий мақсадларни ҳам муҳокама қилиш имконини берди.