OSTONA, 19-may. "Dunyo" AA/. Joriy yilning 19-21-may kunlari Termiz shahrida o'tkazilayotgan Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik bo'yicha Termiz muloqotining birinchi yig'ilishi ishtirokchisi Qozog'iston strategik tadqiqotlar instituti eksperti Sanat Kushkumbayev "Dunyo" AA muxbiri bilan suhbatda mazkur anjumanning ahamiyati haqidagi fikrlarini bildirdi.

– 19-21-may kunlari Termiz shahrida Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik bo'yicha Termiz muloqotining birinchi muloqoti bo'lib o'tadi. Forum Yevroosiyoning ikki makromintaqalari o'rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga bag'ishlangan. Sizningcha, Termiz muloqoti bugungi kunda qanchalik dolzarb?

– Termiz muloqoti o'z vaqtida va strategik ahamiyatga ega bo'lgan tashabbus bo'lib, Markaziy va Janubiy Osiyo davlatlarining o'zaro anglashuv va konstruktiv sheriklikni chuqurlashtirishga intilishini aks ettiradi. Global beqarorlik va mamlakatlar o'rtasida ishonch yo'qligi sharoitida bunday platformalar ayniqsa mashhur bo'lib bormoqda.

Muloqotning dolzarbligi barqaror rivojlanish, xavfsizlik va iqtisodiy integratsiyani ta’minlash bo'yicha qo'shma yondashuvlarni ishlab chiqish zarurati bilan bog'liq. Sivilizatsiyalarning tarixiy chorrahasi sifatidagi Termiz yana umumiy kelajak yo'lida sa’y-harakatlarni birlashtirish ramziga aylanib bormoqda. 

– Bugungi kunda Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi o'zaro hamkorlikni mustahkamlash qanchalik muhim deb o'ylaysiz?

– Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi o'zaro hamkorlikni mustahkamlash nafaqat mintaqaviy muammo, balki global barqarorlikka qo'shilayotgan hissadir. Zamonaviy muammolar, xoh iqlim o'zgarishi, xoh transmilliy jinoyatchilik yoki iqtisodiy notinchlik, jamoaviy javobni talab qiladi. Ikki makromintaqa yaqinlashishi savdo, sarmoyaviy, madaniy almashinuv va gumanitar hamkorlik uchun yangi ufqlarni ochadi. Bu xalqlar manfaatlari barqaror sheriklik asosiga aylangan ishonch makonini shakllantirish yo'lidir.

– Ekspertlar e’tirofiga ko'ra, bugungi kunda Markaziy Osiyo yuqori darajadagi birlashish, yaxshi qo'shnichilik ruhida umumiy mintaqaviy muammolarning o'zaro manfaatli yechimlarini topishga tayyor ekani, shuningdek, o'zaro ishonch va hamkorlik makoniga aylanib bormoqda. Shu nuqtayi nazardan, Markaziy Osiyodagi ijobiy tendensiyalar Janubiy Osiyo davlatlari bilan mintaqalararo aloqalarni o'rnatishga hissa qo'shishi mumkin deb o'ylaysizmi?

– Albatta, Markaziy Osiyo mintaqalararo hamkorlikni kengaytirish uchun qulay shart-sharoit yaratib, mintaqaviy konsolidatsiyada yetuklikni namoyon etmoqda. Mintaqa davlatlarining muloqotga, o'zaro manfaatli yechimlarni izlash va yaxshi qo'shnichilikni mustahkamlashga tayyorligi Janubiy Osiyo bilan aloqalarni chuqurlashtirish uchun ijobiy zamin yaratadi. Ushbu tendensiyalar butun Osiyo makonining barqaror rivojlanishiga hissa qo'shadigan keng ko'lamli infratuzilma, energetika va gumanitar loyihalarni amalga oshirish uchun katalizator bo'lishi mumkin.

– 2021-yil iyul oyida O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan "Markaziy va Janubiy Osiyo: mintaqaviy o'zaro bog'liqlik. Tahdidlar va imkoniyatlar" mavzuida yuqori darajadagi xalqaro konferensiya bo'lib o'tdi. 2022-yilda O'zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan BMT Bosh Assambleyasining "Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi aloqalarni mustahkamlash" maxsus rezolyutsiyasi qabul qilindi. Ushbu hujjat ikki mintaqa o'rtasida yaqinroq hamkorlik qilish uchun konseptual asos yaratdi. Mintaqalararo aloqalarni kengaytirishning keyingi istiqbollari va bu jarayonda O'zbekistonning rolini qanday ko'rasiz? 

– O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2021-yil iyul oyida bo'lib o'tgan "Markaziy va Janubiy Osiyo: mintaqaviy o'zaro bog'liqlik. Tahdidlar va imkoniyatlar" mavzusidagi yuqori darajadagi xalqaro konferensiya, shuningdek, BMT Bosh Assambleyasining 2022-yilda qabul qilingan maxsus rezolyutsiyasi ikki mintaqa hamkorligining yangi arxitekturasini shakllantirishda muhim bosqich bo'ldi. Ushbu tashabbuslar barqaror muloqot, ishonchni mustahkamlash va amaliy hamkorlik uchun mustahkam konseptual asos yaratdi.

Mintaqalararo aloqalarni kengaytirish istiqbollari bir qancha muhim yo'nalishlarda ko'rilmoqda. Birinchisi, bu o'zaro hurmat, barcha tomonlar manfaatlarini hisobga olish va jamoaviy xavfsizlikka intilish asosidagi siyosiy muloqotni chuqurlashtirish. Ikkinchisi, barqaror aloqani ta’minlaydigan va savdo hamda sarmoya uchun yangi imkoniyatlar ochadigan transport va energetika infratuzilmasini rivojlantirish. Uchinchisi, xalqlar o'rtasidagi ishonchni mustahkamlash va umumiy mintaqaviy ongni shakllantirishga yordam beradigan gumanitar va madaniy almashinuvlarni kengaytirish.

Bu jarayonda O'zbekistonning o'rni muhim. Mamlakat muloqot tashabbuskori va moderatori bo'lib, Termiz muloqoti kabi qo'shma loyihalarni muhokama qilish va amalga oshirish uchun samarali platformalarni taklif qiladi. O'zbekiston ochiqlik, pragmatizm va inklyuzivlik tamoyillariga sodiqligini namoyish etadi, bu esa uni mintaqaviy hamkorlikning tabiiy og'irlik markaziga, Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi barqaror va o'zaro manfaatli hamkorlik modelini shakllantirishning muhim bo'g'iniga aylantiradi.

– 2024-yilda Markaziy Osiyoda mintaqaviy YIM 519 milliard dollarni, Janubiy Osiyoda esa 4,9 trillion dollarni tashkil qildi. Shu bilan birga, Markaziy va Janubiy Osiyoda hali foydalanilmagan, xalqlar manfaati yo'lida foydalanish mumkin bo'lgan ulkan salohiyat mavjud. Xususan, ikki davlat o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 2025-yil yakuniga ko'ra qariyb 5 milliard dollarni tashkil etdi. Shu nuqtayi nazardan, ikki mintaqa o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlik istiqbollarini qanday baholaysiz va sizningcha, iqtisodiy sheriklik sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish uchun qanday amaliy qadamlar qo'yilishi kerak?

– Markaziy va Janubiy Osiyo muhim iqtisodiy salohiyatga ega, hozirda ulardan faqat qisman foydalanilmoqda. Yalpi ichki mahsulotning umumiy hajmi 5,5 trillion dollarga yaqinlashayotganiga qaramay, 2025-yilda ikki mintaqa o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi atigi 5 milliard dollarni tashkil etdi. Bu o'sish uchun ulkan zaxira mavjudligini va iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish bo'yicha sa’y-harakatlarni kuchaytirish zarurligini ko'rsatadi.

Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlik istiqbollari qator muhim yo'nalishlarni o'z ichiga oladi. Bu birinchi navbatda, qo'shimcha qiymat ishlab chiqarish zanjirlarini rivojlantiradi hamda mintaqa mamlakatlariga nafaqat xomashyo eksporti, balki raqobatbardosh mahsulotlar yaratish imkonini beradi. Bundan tashqari, hamkorlikni chuqurlashtirish va transport oqimlarini optimallashtirishga yordam beradigan qo'shma sanoat zonalari va logistika markazlarini yaratish muhim qadam bo'ladi. Savdo tartib-qoidalarini soddalashtirish hamda texnik va bojxona standartlarini uyg'unlashtirish ham bir xil darajada muhim yo'nalish bo'lib, bu to'siqlarni bartaraf etish va transchegaraviy savdo samaradorligini oshirish imkonini beradi.

Ushbu chora-tadbirlarning har tomonlama amalga oshirilishi Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarib, barqaror o'sish, yangi ish o'rinlari yaratish hamda pragmatizm va ikki tomonlama manfaatga asoslangan o'zaro bog'liqlikni mustahkamlashga ko'maklashishi mumkin.

– Savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi bevosita transport va energetika aloqalarining rivojlanishiga bog'liq. Bu borada mintaqa davlatlari CASA-1000, TAPI va Transafg'on yo'lagining mintaqalararo loyihalarini ilgari surmoqda, bu esa ikki mintaqa o'rtasidagi hamkorlikni mustahkamlaydi. Sizningcha, bu loyihalar Markaziy va Janubiy Osiyo uchun qanday siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi?

– CASA-1000 va Transafg'on yo'lagi loyihalari nafaqat infratuzilma tashabbuslari, balki butun mintaqani o'zgartirish uchun strategik vositalardir. Ularning amalga oshirilishi Markaziy va Janubiy Osiyo mamlakatlari uchun keng siyosiy va iqtisodiy imkoniyatlarni ochib beradi, barqaror rivojlanish va o'zaro bog'liqlikning yangi modelini shakllantirishga xizmat qiladi.

Bu loyihalar eksport yo'nalishlarini diversifikatsiya qilish, logistika xarajatlarini kamaytirish, sarmoyalarni ko'paytirish, ish o'rinlari yaratish va ayniqsa, chegara hududlarida turmush darajasini yaxshilashga yordam beradi. Ular uzoq muddatli istiqbolda mamlakatlar o'rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi hamda mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlikning aniq arxitekturasini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.

Bundan tashqari, bunday tashabbuslarning amalga oshirilishi bozorlar integratsiyasi, yagona energetika makonini shakllantirish va mintaqani Sharq va G'arb o'rtasidagi muhim tranzit xabga aylantirishga xizmat qilmoqda. Bu o'zaro manfaat, pragmatizm va barqaror kelajakka intilish asosida yaqinroq iqtisodiy hamda siyosiy hamkorlik uchun sharoit yaratadi.

 – Afg'onistonning Markaziy va Janubiy Osiyo o'zaro bog'liqligini rivojlantirishdagi o'rni va imkoniyatlarini qanday baholaysiz?

– Afg'oniston Markaziy va Janubiy Osiyoni o'zaro bog'lovchi geografik va logistika bo'g'inidir. Uning barqarorligi va rivojlanishi butun mintaqaning o'zaro bog'liqligi va barqaror rivojlanishini mustahkamlashga qaratilgan hududlararo loyihalarni to'liq amalga oshirishning zaruriy shartidir. Xalqaro hamjamiyat va mintaqa davlatlarining pragmatizm, o'zaro hurmat hamda o'zaro manfaatdorlik tamoyillariga asoslangan siyosiy irodasi, shuningdek, kelishilgan sa’y-harakatlari bilan Afg'oniston Markaziy va Janubiy Osiyoni bog'lovchi to'siq emas, balki mustahkam ko'prikka aylanishi, mintaqaviy hamkorlikning yangi arxitekturasini shakllantirishda muhim rol o'ynashi mumkin. Mening fikrimcha, Afg'oniston mintaqaviy iqtisodiy tashabbuslarda faolroq ishtirok etishi kerak.

– Termizning boy tarixiy-madaniy merosi Markaziy va Janubiy Osiyo o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni kengaytirishda harakatlantiruvchi omil bo'la oladimi?

– Termiz asrlar davomida savdo yo'llari, din va madaniyatlar kesishgan, boy tarixiy-madaniy merosni shakllantirgan, bugungi kunda nafaqat milliy g'urur elementi, balki "yumshoq kuch"ning qudratli quroliga aylanib borayotgan noyob shahar. Termiz islom olamining buyuk mutafakkirlari – AL-Hakim at-Termiziy va Iso Termiziy vatani bo'lib, ularning ma’naviy-falsafiy merosi insonparvarlik tafakkuri rivojiga ta’sir etishda davom etishi ramziy ma’noga ega.

Bu meros Termizni turli madaniyatlar, ilmiy maktablar va diniy urf-odatlar vakillari uchrashib, muloqot qiladigan hududlararo sivilizatsiyalar muloqoti markaziga aylantirish uchun keng imkoniyatlar ochadi. Madaniy turizmni rivojlantirish, akademik almashinuvlarni tashkil etish, shuningdek, muntazam forumlar, festivallar va konferensiyalar o'tkazish gumanitar aloqalarni mustahkamlashi va xalqlar o'rtasida ishonchli muloqot uchun barqaror platforma yaratishi mumkin. 

Muxtasar aytganda, Termiz ikki mintaqani umumiy tarixiy meros, barqaror va tinch taraqqiyotga intilish asosida birlashtirgan o'zaro anglashuv va hamkorlikning yangi davri timsoliga aylanishi mumkin.